Verslag: PAF boekenclub leest Sara Adhmed’s 'The Feminist Killjoy Handbook'

De PAF boekenclub van 24 september stond in het teken van Sara Ahmed's boek, 'The Feminist Killjoy Handbook’. Het boek, dat het concept van de feminist killjoy bespreekt - degene die het ongemak benoemt, niet om de sfeer te verpesten, maar om ruimte te maken voor rechtvaardigheid -, leidde tot een herkenbaar gesprek met de deelnemers, een groep van jonge architecten en het PAF-team.

Helen Van de Vloet selecteerde deze keer het boek en begeleidde het gesprek. Helen is architect en textielontwerper. Ze is de helft van de ruimtelijke praktijk Specs en doceert aan de KU Leuven faculteit architectuur. 

Foto’s en tekst: Tine Pillaert

1. Inleiding en eerste indrukken

Helen Van de Vloet vertelde hoe ze zich na de eerste pagina al direct aangesproken voelde bij het lezen van een fragment op de eerste pagina van het boek: een fragment waarin Sara Ahmed aan tafel zit met haar familie, een setting die ongemakkelijke confrontaties in die specifieke setting weergeeft, raakte haar.

In The Feminist Killjoy Handbook herclaimt Sara Ahmed de figuur van de "feminist killjoy" als een krachtige politieke positie: degene die het ongemak benoemt, niet om de sfeer te verpesten, maar om ruimte te maken voor rechtvaardigheid. De term killjoy werd lang gebruikt om feminisme te ridiculiseren, maar Ahmed draait die afwijzing om tot bron van kracht, inspiratie en verbondenheid.

Een van de eerste vragen die de groep zich stelde, was: "Moet je effectief een killjoy zijn om hier te zitten?" De manier waarop Sara Ahmed schrijft over het concept van de feminist killjoy werd door velen als herkenbaar en bemoedigend ervaren: het geeft je het gevoel dat je niet alleen bent in het ervaren van sociale wrijvingen op het moment dat je opkomt voor jezelf, of een ongelijkheid aan de kaak stelt. 

2. Herkenbaarheid

Het gesprek spitste zich toe op enkele centrale thema's en de grote mate van herkenbaarheid die de deelnemers ervoeren:

De kracht van het benoemen

Een van de meest impactvolle citaten in het boek is: “To expose a problem is to pose a problem” (p. 262). Deelnemers herkenden de dynamiek dat wanneer je een probleem (zoals bijvoorbeeld seksisme of racisme) benoemt, je al snel zelf als het probleem wordt gezien, de zogenaamde 'killjoy'.

Ahmed's uitspraak "I am willing to cause unhappiness" (p. 266) werd besproken in relatie tot de dagelijkse spanning tussen het willen behagen (pleasen) en de noodzaak om je uit te spreken. De killjoy-rol wordt vaak als 'moeilijk' beschouwd, benadrukt Ahmed dat het bereid zijn om ongemak te veroorzaken een cruciale killjoy-commitment is.

Het schuldgevoel

Een ander groot punt van herkenning was het schuldgevoel dat de 'killjoy' vaak ervaart na het aankaarten van een probleem, de gedachte dat je de sfeer verpest hebt. Theoretisch waren de lezers het erover eens dat dit schuldgevoel verlegd zou moeten worden naar de veroorzakers van het ongemak, maar in de praktijk blijkt dit een hardnekkige emotie. Sommige deelnemers voelden in plaats van schuld eerder eenzaamheid in dergelijke sociale contexten. Het werd dan ook benadrukt door de lezers dat het belangrijk is om zorg te dragen voor onszelf en voor elkaar. ‘Je kan niet elke dag de even strijdbare feminist killjoy zijn, omdat het de ene dag zwaarder kan wegen dan de andere’, gaf een deelnemer aan.

Oogrollen als pedagogiek

Een frappant citaat ging over de rolling eyes - een reactie die veel feministen ervaren als reactie, nog voordat ze iets gezegd hebben: "We roll our eyes at each other, recognizing what each other recognizes about the world" (p. 267). Deelnemers herkennen deze vorm van feministische pedagogiek: een gedeelde, non-verbale herkenning van de frustratie die daaruit voortkomt. 

3. Privilege, architectuur en systemische verandering

Het boek bracht ook belangrijke vragen over privilege naar voren. De leesgroep besprak onder meer hoe je via het concept van de feminist killjoy kunt nadenken over je eigen positie en privileges. Daarbij kwam ook de onzekerheid naar boven over hoe je als witte feministen je bewust kunt worden van vaak onzichtbare privileges, zowel in je privéleven als op de werkvloer.

Toepassing in de Architectuur

Deelnemers pasten de concepten van de killjoy toe op hun eigen werkveld in de architectuursector. Voorbeelden kwamen aan bod, zoals moeilijke gesprekken met aannemers of stroeve interacties met collega's. Hierbij rees de vraag: is spreken (de fight modus) de beste weg, of is niet reageren (vrede voor jezelf) soms noodzakelijk? De consensus binnen de groep was dat het essentieel is om vanuit een houding van liefde te reageren, maar daarbij wel duidelijke grenzen te blijven stellen.

"When can we afford to be a killjoy?"

De discussie over systemische verandering mondde uit in een belangrijke vraag: "When can we afford to be a killjoy?"Want om een feminist killyoy te zijn kost het in sommige gevallen geld, energie en gezondheid om te strijden tegen bestaande systemen. Zo stelde de groep de vraag: als je een toxische sector verlaat, is dit dan een protestactie, of juist een vorm van zelfbehoud?

Ahmed's analyse van institutionele macht was hierbij zeer relevant:

• “survival of the fittest is survival of those who fit” (p. 269)
  Dit illustreert hoe de meest 'kwalitatieve' kandidaten vaak simpelweg degenen zijn die het best passen in het bestaande, bevoorrechte kader.

• "reward = a reproductive technology." (p. 270)
  Beloningen binnen instituten, bijvoorbeeld promoties, dienen om mensen te behouden die bereid zijn het systeem te reproduceren. Degenen die het systeem uitdagen, komen minder snel vooruit.

Toch zien de deelnemers de dag van vandaag veranderingen in de architectuursector. Zo geven stagiair-architecten hun grenzen vaker aan, en wordt er meer geluisterd naar de noden van studenten. Dit toont aan dat verandering van binnenuit mogelijk is, ook door kleine dingen te delen met elkaar.

4. De kracht van taal en bewustwording

De boekenclub sloten we positief af met de unanieme lof voor Sara Ahmed's taalgebruik. Haar speelse, ritmische en bijna 'spoken word'-achtige stijl werd als heel indrukwekkend ervaren. Het boek confronteert en brengt een bewustwording teweeg.

Het lezen van The Feminist Killjoy Handbook was een bevestiging en een aanmoediging voor de deelnemers: de killjoy-rol is essentieel om onrechtvaardigheden te benoemen en uiteindelijk de wereld te veranderen, zelfs al moet je daarvoor tijdelijk de sfeer 'verpesten'.

Een aantal titels, namen en termen die ter sprake kwamen in deze PAF boekenclub.

• Living a Feminist Life - Sara Ahmed

• The Feminist Killjoy Handbook - Sara Ahmed (Audioboek). 

• Dirty Theory: Troubling Architecture - Hélène Frichot

Lees meer over Helen haar andere boekentips via deze link.